Nazwa Inowrocławia świadczy o tym, ze jak wszystko na świecie tak język i twory językowe podlegają zmianom. Pierwotnie bowiem zwało się Inowłodzisławiem a Inowłocławem , tj. Młodym Włodzisławiem w przeciwieństwie do Starego, tj. dzisiejszego Włocławka, również położonego na Kujawach. Założenie Inowrocławia musimy odnieść do bardzo odległych czasów, znany jest bowiem Inowrocław już z lat 1185 i 1193. W 1231 roku książe kujawski Kazimierz wydał tu przywilej dla klasztoru w Strzelnie, jeszcze w roku swej śmierci 1267 zapisany w Inowrocławiu. Po nim syn jego Ziemomysł otrzymał północną część Kujaw z Inowrocławiem i Bydgoszczą, tegoż syn Leszek rezydował w Inowrocławiu do r. 1339. Leszek był wiernym sprzymierzeńcem swojego stryja Władysława Łokietka, walcząc po jego stronie, dostał się do niewoli r. 1308, w której rok prawie przesiedział, nim go bracia Ziemowit i Przemysł wykupili. Po koronacji Łokietka uznali książęta kujawscy jego zwierzchnictwo, a stojąc po stronie króla polskiego przeciw Krzyżakom, jako ich sąsiedzi musieli nieraz drogo wierność swą opłacić. Ze śmiercią bezpotomną tych Piastów przeszła ta część Kujaw z Inowrocławia do Korony. Roku 1401 król Władysław Jagiełło był obecny w Inowrocławiu. Za rządów książęcych znamy tylko kasztelanów inowrocławskich, których w połowie XIII w. występuje, np. Bogusza w 1241, Bogusław, brat Zdzisława ze Sławska r. 1258, Przybysław r. 1267. rozdał r. 1268. Od czasów Jagiellońskich tworzyły półn. Kujawy województwo inowrocławskie, składające się z powiatów inowrocławskiego i bydgoskiego.
Do powiatu inowrocławskiego należały w XVI w. następnie parafie: Inowrocław, Kościelec, Ostrowo przy Pakości, Tuczno, Jaksice, Liszkowo, Orłowo, Płonkowo, Szadłowice, Gniewkowo, Branno, Służewo, Raciąż, Słońsko, Ostrowąs, Chlewiska, Sędzin, Kobielice, Pieranie, Brodnia, Parchanie, Góra, Sławsko, Ludzisko, Rzadkwin, Murzynno, oraz wsie i młyny nad Wisłą za Gniewkowem. Dygnitarstwa województwa i powiatu inowrocławskiego były następne: wojewoda inowrocławski, kasztelan, starosta, chorąży, sędzia ziemski, sędzia grodzki, stolnik, podczaszy, podsędek ziemski, podstoli, cześnik, łowczy, wojski, wojski mniejszy, miecznik, pisarz ziemski, pisarz grodzki, skarbnik, podwoje wodzy, komornik ziemski, komornik grodzki, podkomorzy, regent ziemski, poborca, burgrabia, wiceregent. Sejmiki odbywały się przeważnie w Radziejowie. Już przed osadzeniem Inowrocławia na prawie średzkiem posiadała ta miejscowość targowisko, bo r. 1185 roczny czynsz z targowiska w Nowym Włodzisławiu otrzymała katedra P. Marji we Włocławku. Prawo miejskie magdeburskie, a średzkie otrzymał Inowrocław za księcia kujawskiego Kazimierza ( 1231 – 1267 ). W każdym razie już r. 1271 ma miano miasta ( eivitas ). Pierwszy dom w starem osiedlu połańskich Kujawian poświęcony był N. Marji Pannie. W pierwszych dziesiątkach XIII w. ( ok. 1220 – 30 ) z kamienia ciosowego i cegły wzniesiono świątynię pod wezwaniem N. Maii P. jako kościół parafialny partonatu książęcego, później królewskiego.
Po założeniu nowego miasta na prawie średzkiem, powstała nowa parafia i nowy kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w nowej osadzie, odtąd miastem zwanej, podczas gdy stara osada otrzymała nazwę przedmieścia albo Starego miasta. Podobnie jak w Poznaniu, stare miasto po lewym i nowe miasto po prawym brzegu. Warty., tam kościół P. Marii i katedra, tu parafja farna św. Wojciecha i św. Marcina. Kościół św. Mikołaja w Inowrocławiu wspomniany już w r. 1321. Wówczas odbywał się w nim sąd papieski w sprawie grabieży krzyżackich. Nowe miasto otoczono murem, tak że w XVI w. Rozróżniano kościół św. Mikołaja, wewnątrz murów i P. Marii za murami, przewagę zdobył pierwszy, bo ok. 1577 uważano go za macierzysty a P. Marii za filjalny. Że to starodawne fundacje, wnoszą także stąd , iż wieść, stanowiąca uposażenie kościoła, nazywa się od średnich wieków do dziś Popowice, co tylko przy bardzo starych fundacjach kościelnych napotykamy, a następnie stąd, że uposażenie jest znaczne, bo wynosi przeszło 300 hekt. Ziemi. Oba kościoły były w średnich wiekach patronatu królewskiego, np. r. 1551 był proboszczem Mikołaj Chwaliszewski ze znanej rodziny z Chwalczewa pod Sulmierzycami, a r. 1577 sekretarz król. Piotr Gawłowski był proboszczem obu kościołów.
Dzięki hojności książąt był Inowrocław zamożnem miastem, np. r. 1607 należały do miasta następne folwarki podmiejskie : Przedmieście, Stodoły, Staromieście, Rogów, Nowe Ogrody, Jacewo, Wierzbie, Turzany, Marulewy, Kotwinice, Miekorzyn, Szymborze, Batkowo i Rąbin. Może mieszczanie przedr. 1520 uposażyli u św. Mikołaja ołtarze Wniebowzięcia N. Marji P. Ścięcia św. Jana, drugi św. Krzyża i św. Zofji oraz trzeci św. Trójcy, zaś w kościele P. Marji ołtarz Wniebowzięcia i św. Anny. Klasztor 00. Franciszkan (intra muros ), założony w latach 1239 do 1257, uposażony w r. 1258 przez wojewodę Boguszę Miecławica wsią Babczem pod Sierpcem. r. 1426 był to gwardjanem Jan, syn Gatliba, r. 1607 Mateusz Studziński. Konwentualni św. Franciszka posiadali ok. r. 1577 6 łanów, r. 1672 udział Więcławic. r. 1701 oblatowali zakonnicy prawie już nieczytelny przywilej z r. 1324 w grodzie inowrocławskim. Klasztor zamknęli Prusacy r. 1819, kościół ( niegdyś w rynku ) spustoszono a zabudowania przeznaczono na szkoły. Prebenda przy nieistniejącym kościele św. Jakóba za murami przed bramą wrocławską była w r. 1505 patronatu król, r. 1769 dekretem królewskim została wcielona do kościoła parafjalnego. Starą fundacją w Inowrocławiu jest szpital za murami pod wezwaniem św. Ducha, spalony przez Krzyżaków ok. r. 1331, miał uposażenie we wsi Szpitala pod Parchaniem i w Dałkowie. R. 1489 wspomniany jest prob. szpitala w Inowrocławiu Andrzej. Śladu zaś nie ma po domu zakonnym Krzyżaków z gwiazdą reguły św. Augustyna w Inowrocławiu, którzy r. 1223 posiadali Marulewy, Batkowo i Śrubsk. Jeszcze r. 1430 istniał związek między tymi Krzyżakami alias Szpitalnikami,a domem szpitalnym św. Michała Krzyżaków z gwiazdą pod Świdnicą na Śląsku. Żyzne ziemie w bliższej i dalszej okolicy Inowrocławia były od wieków gęsto osiedlone. Siedzieli kmiecie we wsiach według zawodów, stąd Koralniki i Niewodniki ( ku Kruszwicy ), Rybitwy i Świniary ( ku Pakości ), Kobylniki, Żerniki, niegdyś pod Parchaniem Łagiewniki itd. Wsie były nazwane od kmieci lub ziemian, siedzili więc ze swojemi rodami kmiecie Bała, Bąk, Baszek, Buszek, Cieśla, Dzienia, Głowik, Łąkota, Łój, Liszka, Radzej, Sikor, Sowik, Wolisz, Zagaj. Od ziemian pewnie nazwane inne, zachowane ich imiona Bożej, Dobiesława, Modlibóg, Niemoj, Pomian, Rożniata, Ścibor, Sambor ( Szymborze), Sławęta, Skarbimir, Szaweł, Trzaska, Więcław. A ileż to miejscowości przepadło a nazwy poszły w zapomnienie. Wspomnimy choć kilka : Bystronowice i Łankowice ( ku Parchaniu ), Leszczyno albo Łuszczyno ( ku Kościelca), Cygawy, Kolczynek albo Kotwiniec, Kręte, Likmanowo, Laszczewice,, Marcinkowice, Mikorzyn, Radłowy, Rogowo, Stankowice, Starkowice, Szychowice. Lub nazwy uroczysk i gajów Bobrowice, Czajszyja, Gosiawka, Krzywonoga, Rykisz, Sierzbiączka, Sitowiec, Słonawy itd. Możne rody tu niegdyś władały. Starodawni Adwańce, Dobiesławy, Pakosławy, Skarbimiry, Wilki, Wilkosty,Przedwoje, Mścigniewy; po nich Pakość, Przedbojowice, Skalmierowice, Dobiesławice, Wilkowo, Kościelec, znów Leszczyce Bogumiły, Przybygniewy, Grzymysławy, Sławęty w Kościelcu, Kruszy, Pakości, Ostrowach, Sławęcinie itd. Łabędzie Włodzimierze w Łojewie. Trzaski stanowiły całą okolicę z Komaszycami, Jarontami, Strzelnikiem, również Krusza z kilku działami po starych Kujawianach Łazarzu, Polocie i Starymzamku. Od wieków panowali tu Pomianowice, bo już r. 1153 Przecław, ojciec Chehdy, obdażył Glojkowem Cystersów z Łękna. Powałowie Żyro, Dobiesław, w Murzynnie już r. 1185 Żyro Januszewic, w Kościelcu r. 1316 znów Żyro. Odrowąże pewnie od Krzywoustego czasów siedzieli na kujawskiej ziemi: Szawłów, Ostrów po nich niegdyś ku Kołudzie i Szawłowice, późniejsze Szadłowice. Było miejsce dla Jelitów, którzy w XIII wieku zajęli okolice między Ludziskiem a Sławskiem, dla Pałuków w Rożniatach i całej okolicy Trląga .Ostoje Mościcze i Ścibory zajeli pewnie za Kazimierza W. Czasów Szarlej, Ściborze, Radłówko itd. A jeszcze nie wszyscy, bo i Świnków z Kruszy starzy wspominają, Nałęczów z Tupadeł, Szerligów z Markowic i Dobieszewic, Rogalów ze Stankowic (Piotrkowic) i Ludziska itd. Nie sposób w takim krótkim szkicu wszystko uwzględnić, ale i to niewiele co podano, dowodzi, że ta płacheć starej polskiej ziemi ma swoje bogate dzieje, że dzisiejsze Kujawy, ze starym miastem Inowrocławiem ozdobione tylu pięknymi świątyniami są wynikiem znojnej pracy kilkudziesięciu pokoleń kujawskich Piastów, kmieci i rycerzy, cywilizacyjnej pracy Kościoła katolickiego, jego biskupów i klasztorów.
Ks. Kanonik Stanisław Kozierowski.
Winnogóra, 3 września 1933 r.