INOWROCŁAW – historyczna stolica Kujaw, dziś miasto powiatowe województwa kujawsko – pomorskiego, położone na Szlaku Piastowskim. Miasto miało swoje okresy świetności, odgrywając znacząca rolę w dziejach Polski. Badania archeologiczne pokazują, że już w II-IV wieku naszej ery funkcjonowała tu osada, w której w 5 tężniach ( najstarszych w Europie ) pozyskiwano sól do celów handlowych. Najstarsza wzmianka o mieście pochodzi z 1185 roku, kiedy to na mocy przywileju księcia mazowieckiego Leszka Białego Inowrocław, zwany wówczas „Novus Vladislaw” (czytaj „Nowy Władysław”), zobowiązany został do płacenia 10 grzywien srebra z dochodów z targowiska na rzecz biskupstwa włocławskiego. W roku 1193 papież Celestyn III, zatwierdzając posiadłość klasztoru w Strzelnie, nadaje mu prawo pobierania dziesięciny z opłat targowych w Inowrocławiu. Nazwa miasta „Novus Vladislaw” ( Nowy Władysław ) najprawdopodobniej związana jest z księciem Władysławem Hermanem, który panował w latach 1080-1102. Miał on dwie żony: Judytę – córkę Wratysława czeskiego i Judytę – córkę cesarza Henryka III. Mieszkańcy Kruszwicy bardzo narazili się Władysławowi Hermanowi poprzez udzielenie pomocy zbuntowanemu przeciwko ojcu synowi Zbigniewowi. Dlatego też od 1093 roku Władysław Herman, który pokonał buntownika, zaczął popierać rozwój Inowrocławia kosztem Kruszwicy, tym bardziej, że jego pierwsza żona Judyta, bywając często w Inowrocławiu i używając kąpieli solankowych, wyleczyła się podobno w ten sposób z bezpłodności i urodziła mu syna – przyszłego króla Polski Bolesława Krzywoustego. Zakładając, że to fakt autentyczny, w tym właśnie czasie trzeba szukać początków inowrocławskiego uzdrowiska.
W 1200 roku rządy nad Kujawami obejmuje książę mazowiecki Konrad I, a po nim w 1230 roku jego syn książę Kazimierz Konradowic zwany Kujawskim. Był to władca bardzo energiczny, który polecił wybudować miasto Inowrocław na terenie dzisiejszego śródmieścia, z dala od „starego miasta”, położonego wówczas obok kościoła NMP. W 1238 roku nadał mu prawo lokacji oparte na prawie magdeburskim oraz sprowadził zakon franciszkanów. W Inowrocławiu miał Kazimierz swą rezydencję, dlatego miasto od tego czasu staje się na długo głównym ośrodkiem społecznym, politycznym i gospodarczym na Kujawach. W XIII wieku Inowrocław był grodem obronnym, stolicą samodzielnego Księstwa Kujawskiego. W tym czasie spełnia ważną rolę polityczną, będąc miejscem zjazdów i układów, a w drugiej połowie XIII wieku siedzibą wojewodów inowrocławskich. Po śmierci Kazimierza w roku 1267 Kujawy zostały podzielone między jego synów: Ziemomysła, który osiadł w Inowrocławiu i Władysława Łokietka, który otrzymał Brześć Kujawski. W 1327 roku Inowrocław przechodzi pod bezpośrednie panowanie króla Władysława Łokietka. Należy tutaj wspomnieć, że Łokietek urodził się w Inowrocławiu w 1260 roku i wychował na inowrocławskim dworze książęcym. Inowrocław po blisko 100 latach pełnienia funkcji stolicy księstwa kujawskiego, wraz z większością Kujaw wszedł pod panowanie władzy odnowionego Królestwa Polskiego. W 1333 r. po śmierci Władysława Łokietka na tronie króla Polski zasiada jego syn Kazimierz Wielki.
W XIII i XIV wieku o miasto toczono często wojny z zakonem krzyżackim. W 1332 roku Krzyżacy zdobyli miasto, które okupowali do 1337 roku. W wyniku rokowań króla Kazimierza Wielkiego z zakonem krzyżackim w 1337 roku Inowrocław z kasztelaniami: bydgoską, wyszogrodzką i kruszwicką wraca do Polski. Król Kazimierz Wielki często gościł w Inowrocławiu. W lipcu 1343 roku we wsi Wierzbiczany pod Inowrocławiem podpisał z wielkim mistrzem krzyżackim dokumenty dotyczące pokoju kaliskiego. Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 r. władzę nad Inowrocławiem sprawują książęta piastowscy, a w 1392 roku Inowrocław wraca znowu pod rządy króla polskiego Władysława Jagiełły. W 1397 roku królowa Jadwiga przepowiedziała w inowrocławskim kościele Św. Mikołaja klęskę zakonu krzyżackiego, co spełniło się zaledwie po 13 latach.
Po zwycięstwie pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku król Władysław Jagiełło nie wykorzystał możliwości całkowitego rozbicia wojsk krzyżackich. Ułatwiło to Zakonowi częściowe odbudowanie swej potęgi, co pozwoliło na zdobycie Inowrocławia 4 września 1431 roku. Miasto zostało spalone i ograbione, spaleniu uległy akta ratusza, m. in. prawo lokacji miasta nadane przez księcia Kazimierza Kujawskiego. Przez długie lata Inowrocław nie mógł powrócić do stanu z czasów swej świetności. Niewątpliwie jednak sąsiedztwo z Krzyżakami miało wielki wpływ na dzieje i rozwój miasta w XIII i XIV wieku.
Ponowny okres rozkwitu przypadł dopiero na drugą połowę XV wieku. Kazimierz Jagiellończyk odnowił w 1450 roku prawa lokacji miasta i nadał mieszczanom nowe przywileje. Duże korzyści przyniosły miastu wszelkie cła od karawan kupieckich, które szły traktem do Gdańska i musiały zatrzymywać się w Inowrocławiu, wystawiając swe towary na sprzedaż. Król Kazimierz Jagiellończyk rozszerzył dawne przywileje, oddając miastu duży pas łąk nadnoteckich oraz monopol na piwo. Kazimierz Jagiellończyk zezwolił także na uruchomienie łaźni miejskiej (balneum civile). Ze studni miejskich do łaźni pobierano wodę, która w swym składzie posiadała chlorki, węglan, kwas węglowy, siarkowodór i siarczany, to znaczy odznaczała się walorami wód zdrojowych. W łaźni kąpali się nie tylko mieszkańcy miasta, ale i także różni przybysze. Po wodę słodką udawano się do studni, które znajdowały się poza murami obronnymi, w obrębie murów woda była bowiem słona. Król, do którego należały m. in.: Bydgoszcz, Fordon, Gniewkowo, Inowrocław, Koronowo, Podgórzyn, Raciążek i Solec Kujawski, ustanowił, że dniem handlowym w Inowrocławiu był wtorek. Król zezwolił także przywilejem królewskim na zaspokojenie najpilniejszych potrzeb budownictwa miejskiego poprzez wyrąb drzewa w lasach starostwa bydgoskiego i gniewkowskiego. Dzięki przywilejom królewskim Inowrocław znowu stał się ważnym ośrodkiem jednego z centralnych województw Rzeczpospolitej szlacheckiej.
Lustracja miasta z 1616 roku świadczy o tym, że mimo różnych klęsk jeszcze wyglądało okazale, ale właśnie w XVII wieku mocno podupadło. Złożyło się na to wiele przyczyn. Już w latach 1624-1625 nawiedziło mieszkańców morowe powietrze i straszna klęska głodu. Największego jednak spustoszenia w historii miasta dokonały wojska szwedzkie w czasie „potopu” w latach 1656–1658. Szwedzi całkowicie zniszczyli Inowrocław. W ruinę popadł zamek, spalono wieżę ratuszową i wszystkie znajdujące się w niej akta miejskie, spłonęły dziesiątki domów, splądrowano i ograbiono całe miasto. W trakcie „szwedzkiego potopu” miał miejsce na naszym terenie rokosz Jerzego Lubomirskiego przeciwko królowi Janowi Kazimierzowi, a 13 lipca 1666 roku rozegrała się krwawa bitwa pod Mątwami, w której wojska królewskie poniosły sromotną klęskę. Dalszy upadek miasta nastąpił w okresie wojny północnej z lat 1700–1721, kiedy to pobyty w mieście wojsk polskich, saskich, rosyjskich i szwedzkich spowodowały dalsze zubożenie i zniszczenie miasta.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Inowrocław dostał się pod zabór pruski. W tym czasie miasto miało tylko 176 nędznych domów, w których zamieszkiwało 523 chrześcijan oraz 927 żydów. W roku 1775 miasto nawiedził groźny pożar, którego pastwą padło 160 domów, a ratusz został poważnie uszkodzony. Po rozgromieniu przez Napoleona wojsk pruskich w latach 1807–1815 miasto należało do Księstwa Warszawskiego. Władzę w nim znów sprawowali Polacy. Sytuacja zmienia się po klęsce Napoleona. Na mocy Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku do Inowrocławia wracają ponownie Prusacy. Następuje systematyczne germanizowanie inowrocławskich Kujaw. Mieszkańcy miasta czynnie uczestniczą w powstaniach: listopadowym w 1830 roku, poznańskim w 1848 roku oraz styczniowym w 1863 roku. Po stłumieniu powstania poznańskiego zaborca więzi księży, znęca się nad kobietami, zwalnia z pracy masowo polskich urzędników, wytacza procesy polityczne. Ponowny rozwój miasta na szeroką skalę następuje w latach 70. XIX wieku. W roku 1872 otwarto linię kolejową Poznań – Inowrocław – Bydgoszcz, a w roku 1873 trasę Inowrocław – Toruń. W roku 1873 powstaje warzelnia soli „Saline”. Złoża soli kujawskiej należą do najbogatszych w Polsce. Powstały wskutek wysychania mórz poprzez wyparowywanie wody. Jeszcze w latach 1835-1837, kiedy poszukiwano w rejonie „starego miasta” (za kościołem „Ruina”) wody pitnej, natrafiono najpierw na głębokości około 15 metrów na czysty gips, a na głębokości ponad 110 metrów – na solankę. Powstaje młyn parowy, cukrownie w Janikowie, Mątwach, Wierzchosławicach, Kruszwicy, Pakości i Tucznie. W 1882 roku na przedmieściach Inowrocławia w Mątwach powstaje fabryka sody. Rozwój uzdrowiska datuje się od końca XIX wieku. Z inicjatywy dr. Zygmunta Wilkońskiego w 1875 roku powstał pierwszy zakład kąpielowy, a wokół niego założono park o obszarze około 20 hektarów zwany Solankami. Pod koniec XIX wieku Inowrocław jest jednym z najbardziej uprzemysłowionych miast Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
W czasie zaboru pruskiego Inowrocław był widownią licznych manifestacji przeciwko narastającej germanizacji. Radni niemieccy, przy bardzo aktywnym udziale radnych żydowskich, zmienili 22 września 1904 roku prastarą, polską nazwę Inowrocław na Hohensalza. Z tego powodu odbyły się wielkie protesty ludności polskiej. Pierwszy wiec miał miejsce 21 września, drugi znacznie większy 16 października 1904 roku w hotelu „Bast”. Przybyło na niego ponad dwa tysiące mieszkańców miasta oraz okolicznych wsi i miasteczek. Decydującym momentem w narastającej fali buntu przeciw pruskiemu zaborcy był zryw zbrojny mieszkańców Inowrocławia 5 stycznia 1919 roku. Przy znaczącej pomocy powstańców pod dowództwem porucznika Pawła Cymsa miasto zostało wyzwolone. 6 stycznia 1919 r. Inowrocław znowu był wolny i polski.
Lata międzywojenne upływały pod znakiem rozwoju uzdrowiska i drobnych zakładów pracy. Niestety nie były one w stanie zapewnić pracy wszystkim potrzebującym, dochodziło do strajków i demonstracji. Podczas jednej z nich 27 czerwca 1926 roku policja użyła broni palnej, krwawo rozprawiając się z protestującymi robotnikami. Dwóch robotników – Łucjan Kruszyński i Franciszek Król – zginęło od kul policji. Te dramatyczne wydarzenia odbiły się głośnym echem w całym kraju.
8 września 1939 roku Niemcy zdobyli miasto po krótkich walkach z garstką obrońców rekrutujących się z żołnierzy rozbitych jednostek oraz młodzieży gimnazjalnej i harcerzy. W czasie hitlerowskiej okupacji doszło ponownie do germanizacji życia miasta. Niszczono polskie pomniki, szkoły, zbiory bibliotek, eksponaty muzeum, nastąpiły masowe aresztowania i deportacje do obozów koncentracyjnych. Miasto zostało wyzwolone przez Armię Czerwoną 21 stycznia 1945 roku. W trakcie walk o Inowrocław zginęło 19 żołnierzy radzieckich.
Po drugiej wojnie światowej nastąpił dynamiczny rozwój Inowrocławia. Powstały 4 nowe osiedla mieszkaniowe, oddano do użytku wiele obiektów kultury i sportowych, m. in.: Inowrocławski Dom Kultury, KMPiK, Bibliotekę Publiczną, Szkołę Muzyczną, Młodzieżowy Dom Kultury, a także krytą pływalnię i stadion sportowy. Wybudowano lub rozbudowano wiele zakładów pracy, jak: „Modus”, „Igal”, Huta „Irena”, Mątwy II, „Inofama”, Drukarnia, Mleczarnia itp. Rozwinęło się i rozbudowało inowrocławskie uzdrowisko. W tym okresie wybudowano wiele sanatoriów branżowych: w 1947 r. sanatorium PKP, w 1963 r. sanatorium „Energetyk” (rozbudowano je w 1986 r.), w 1970 r. sanatorium „Metalowiec”, w 1976 r. sanatorium „Modrzew”, a także w 1982 r. sanatorium Polskich Linii Oceanicznych. W maju 1988 roku zostało oddane do użytku Zespół Szpitalny „Kombatant” – sanatorium dla 400 osób. Systematycznie rozbudowywano i upiększano Park Solankowy, którego największą atrakcją są niewątpliwie tężnie, których budowę rozpoczęto w 1995 roku. Kierował nią Społeczny Komitet Budowy Tężni Solankowych, któremu przewodniczył dr Jan Oset. Inowrocławska tężnia jest trzecią w kraju pod względem chronologii powstania, a drugą co do wielkości. Obecnie kuracjusze mogą skorzystać z usług Uzdrowiska – Solanki oraz sanatoriów: „Przy Tężni”, „Oaza”, „Modrzew”, „Energetyk”.
W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że historia i rozwój Inowrocławia od dawnych czasów związane były z wydobyciem soli. Bardzo bogate pokłady tego minerału przyczyniły się nie tylko do powstania kopalni soli i uzdrowiska, ale również do rozwoju przemysłu chemicznego.
Całkowicie nowy rozdział w historii naszego miasta nastąpił po przemianach społeczno – politycznych, jakie nastąpiły po 1989 roku. Po uzyskaniu suwerenności politycznej i ekonomicznej, wyzwoleniu się spod wpływów radzieckich, wprowadzeniu demokracji w naszym kraju, niestety nasze miasto nie potrafiło znaleźć swej szansy rozwoju. Upadło wiele zakładów pracy i przedsiębiorstw, w wyniku czego setki osób straciły pracę. Powstanie firm prywatnych nie przyczyniło się do stworzenia wystarczającej liczby nowych miejsc pracy, dlatego następuje emigracja zarobkowa w szczególności dotycząca ludzi młodych i wykształconych. Dotychczasowe władze miasta nie potrafiły znaleźć sposobu na jej zahamowanie i polepszenie życia mieszkańców. Inowrocław coraz bardziej traci do Bydgoszczy, Torunia, Włocławka i Grudziądza. Staje się prowincjonalnym, zaściankowym miastem województwa kujawsko-pomorskiego. Jedynymi pozytywnymi przykładami inwestycji tego okresu są: dokończenie budowy sali widowiskowo-sportowej, wybudowanie tężni w Solankach, rozbudowa parku w Solankach, który obecnie ma 85 ha oraz wybudowanie krytej pływalni.
P.S.
Inowrocław może szczycić się tym, że dał Polsce dynastię królewską Piastów kujawskich jak Leszek Czarny, Władysław Łokietek czy Kazimierz Wielki, odgrywał rolę czołowego ośrodka społeczno-politycznego średniowiecznej Polski. Inowrocław nie posiada jednak własnych archiwów bo był wielokrotnie napadany i palony, w wyniku czego, zniszczeniu uległy także zabytki tamtych – jakże znakomitych dla miasta – czasów, jak chociażby: wieża ratuszowa, kościół i klasztor zakonu franciszkanów, zamek książęcy czy warowne mury obronne. Dziś do nielicznych zabytków możemy zaliczyć kościół NMP „Ruina” w stylu romańskim z XII w., kościół gotycki Św. Mikołaja z XIII w. oraz fragmenty średniowiecznych murów obronnych miasta.
Bronisław MAJEWSKI